Vitamin và các chất khoáng là những yếu tố rất cần thiết cho sức khỏe. Đây là những thành phần không thể thiếu được để duy trì sự sống. So với các loại thực phẩm hay ngũ cốc thì khối lượng các vitamin hay khoáng chất cần là rất nhỏ nên nó còn được gọi là các yếu tố vi lượng. Tuy nhiên, rất nhiều người đã lạm dụng các vitamin cũng như các chất khoáng mà không thấy hết được hậu quả của việc làm này. Nguyên nhân của tình trạng trên do các vitamin và các chất khoáng thường được bán một cách tự do không cần đơn thuốc kết hợp với việc quảng cáo, tuyên truyền không chính xác về tác dụng nên trong thực tế đã tạo ra sự lạm dụng, gây những tai biến, thậm chí rất nghiêm trọng do thừa chất khoáng. Việc hiểu biết một số nguyên tắc cơ bản trong sử dụng một số loại vitamin cũng như các khoáng chất sẽ góp phần tăng cường việc sử dụng có hiệu quả và phòng ngừa được các tai biến đáng tiếc do lạm dụng thuốc.
Các vitamin và chất khoáng luôn có sẵn trong lương thực và thực phẩm (như gạo, rau quả, thịt, cá, sữa...), vì vậy những người bình thường (không có các bệnh lý tiêu hóa...) có chế độ ăn bình thường (không phải ăn kiêng), với các loại lương thực và thực phẩm bảo đảm chất lượng thì không bao giờ thiếu và không cần phải bổ sung.
Những nguyên nhân chủ yếu gây thiếu vitamin và chất khoáng:
- Do cung cấp thiếu: chủ yếu do chất lượng của lương thực và thực phẩm không bảo đảm như: gạo bị mốc, rau quả bị úa, héo hoặc do chế biến không đúng (ví dụ vitamin C bị nhiệt độ phá hủy; vitamin B1 bị chất kiềm phá hủy...), đặc biệt ở những người nghiện rượu (người nghiện rượu thường ăn uống thiếu chất; rượu làm tổn thương cơ quan tiêu hóa làm giảm khả năng hấp thu các vitamin nhóm B và rượu gây nên xơ gan).
- Do rối loạn hấp thu: tiêu chảy kéo dài, nghiện rượu; bệnh lý dạ dày - tá tràng. Đặc biệt ở những người cao tuổi, do sự giảm chức năng của cơ quan tiêu hoá như giảm tiết dịch mật, dịch tụy, dịch dạ dày kết hợp với tình trạng giảm nhu động ruột, táo bón dẫn đến cản trở hấp thu các chất.
- Do nhu cầu của cơ thể tăng: phụ nữ có thai, cho con bú; thiếu niên tuổi dậy thì, người sau khi bị bệnh nặng. Những trường hợp này có thể bổ sung bằng chế độ ăn uống, chỉ dùng thuốc uống hoặc tiêm khi không ăn được do rối loạn tiêu hóa hoặc ăn không đủ (do mệt mỏi, chán ăn...).
Xử trí khi thiếu vi chất
Trước hết phải xử trí các nguyên nhân dẫn đến thiếu vitamin như đã nêu trên. Thường thì ít có hiện tượng thiếu đơn độc một chất, vì vậy việc bổ sung vitamin dưới dạng hỗn hợp sẽ có hiệu quả hơn dùng các loại riêng biệt. Tỷ lệ phối hợp các vitamin và chất khoáng khác nhau trên từng loại sản phẩm của các hãng khác nhau. Do vậy khi lựa chọn phải căn cứ vào nguyên nhân gây thiếu để bổ sung cho phù hợp.
Những nguyên nhân chủ yếu gây thừa vi chất và hậu quả
Hầu hết thừa vitamin và chất khoáng là do sự lạm dụng dưới dạng thuốc. Cần phải nhắc lại rằng, ở người khỏe mạnh, không có rối loạn tiêu hóa và hấp thu thức ăn; có chế độ ăn bình thường thì không nên dùng thêm vitamin cùng các chất khoáng dưới dạng thuốc. Nếu các đối tượng này thường xuyên uống vitamin, đặc biệt vitamin tan trong dầu (vitamin A, D) thì dễ gặp các rối loạn do thừa vitamin.
Hậu quả của thừa một số vitamin thường gặp
- Trẻ em dưới 1 tuổi khỏe mạnh, nếu uống vitamin D kéo dài (với liều hơn 400UI/ngày) có khả năng dẫn đến tăng canxi máu; nếu quá liều kéo dài, thậm chí dẫn đến suy thận và tử vong.
- Trẻ dưới 4 tuổi thừa vitamin A sẽ gây nên các triệu chứng ngộ độc mạn tính với các biểu hiện như ban đỏ, viêm da tróc vảy, viêm niêm mạc miệng hoặc đau các xương; thậm chí có thể gây tăng áp lực sọ não, co giật ở trẻ nhỏ. Đối với phụ nữ có thai, thừa vitamin A có thể gây quái thai.
- Vitamin B (đặc biệt hỗn hợp viên vitamin 3B được dùng khá phổ biến) liều cao sẽ gây nên thừa vitamin B6 làm rối loạn thần kinh cảm giác; thừa vitamin B12 sẽ xuất hiện triệu chứng của thừa coban gây tăng sản tuyến giáp, tăng hồng cầu quá mức...
- Vitamin C khi dùng thường xuyên ở liều cao sẽ dẫn đến các dấu hiệu ngộ độc như: tiêu chảy, loét đường tiêu hóa, sỏi thận; dạng tiêm tĩnh mạch có thể gây rối loạn đông máu, giảm sức bền của hồng cầu.
Thừa các yếu tố vi lượng sẽ dẫn đến các hậu quả nghiêm trọng hơn so với các vitamin. Thừa sắt sẽ dẫn đến ngộ độc sắt có thể dẫn tới tử vong. Thừa iốt (liều > 6mg/ngày) gây ức chế hoạt động của tuyến giáp, ở người mẹ mang thai sẽ dẫn đến thiểu năng giáp sơ sinh, trẻ sinh ra sẽ bị chứng đần độn.
Muốn tránh được các hậu quả do dùng không đúng vitamin và các chất khoáng, trước hết cần phải hiểu rõ một nguyên tắc: không dùng vitamin và khoáng chất khi không bị thiếu; không được coi vitamin và các khoáng chất là “thuốc bổ” mà muốn khỏe thì dùng. Chính vì vậy, khi cảm thấy có vấn đề về sức khỏe, biện pháp tốt nhất là cần đi khám và tư vấn về sức khỏe. Thầy thuốc sẽ thăm khám và làm các xét nghiệm bổ sung để xác định tình trạng sức khỏe và có các chỉ dẫn cần thiết. Tuyết đối không nên tự ý dùng các vitamin và khoáng chất, đặc biệt các loại phối hợp, liều cao và dùng dài ngày.
BS. Bích Hồng - Suckhoedoisong.vn